Sanktuarium Maryjne w Borku Starym to jedno z najstarszych w kraju i najbardziej znanych na Podkarpaciu miejsc kultu maryjnego. Zapoczątkowało go „cudowne źródełko – studzienka”. Przybywa tu wielu pielgrzymów, by w ciszy pospacerować, pomodlić się i oddać cześć Matce Bożej w Jej Cudownym Wizerunku. Wizerunek ten został umieszczony na sztandarze Rady Powiatu Rzeszowskiego /Uchwała Nr XIX/146/2000 Rady Powiatu w Rzeszowie z dn. 18 listopada 2000 r. Jednym z wielkich czcicieli Matki Bożej z Borku Starego był błogosławiony Józef Kowalski z Siedlisk. Od 2022 roku w Borku Starym mają swoje duszpasterstwo motocykliści.
Krótka historia Sanktuarium w Borku Starym
W czasie, gdy ziemie te były pod panowaniem Rusi, pojawiła się tu Matka Boża. Podobno było to w 1336 roku. Poleciła namalować swój obraz i powiesić go na drzewie. W 1897 roku w miejscu objawienia zbudowano kamienną grotę z figurą Matki Bożej z Lourdes, do której dopływa woda z cudownego źródełka. To tu ludzie doznają najwięcej łask i cudów. Według tradycji w tym miejscu modliła się św. królowa Jadwiga.
Plac pod budowę sanktuarium, które od zawsze odwiedzały tłumy wiernych poświęcono w 1418 roku. W 1667 roku oddano kościół pod opiekę ojcom Dominikanom, którzy w latach 1684 – 1722 wybudowali na zboczu wzgórza murowany kościół. Dzisiejszy wygląd kościoła pochodzi z lat 1906-1917. Budowę klasztoru ukończono w latach 1971 – 1977. Sanktuarium spotkało wiele trudnych momentów, jak chociażby kradzież koron z cudownego obrazu, grabieże, wiele razy musiano go odbudowywać. W 1642 roku kościół został spalony przez hordę tatarską. Ciężkie czasy przeżywał też pod zaborem austriackim. W 1821 roku ojcowie zostali zmuszeni do opuszczenia klasztoru. Było tu też hospicjum dla tych, którzy chcieli spędzić resztę życia przy Matce Bożej z Borku Starego. Był też czas, gdy klasztor dominikański był stał się siedzibą dowódcy drugiej kompanii AK. Kilkanaście lat temu kościół zmagał się także z osuwiskami powodującymi pękanie murów.
Kościół i klasztor ojców Dominikanów
Kościół w Borku Starym jest barokowy. Na jego frontonie znajdują się dwa posągi: św. Dominika i Św. Franciszka z Asyżu. Wysoko w górze widać psa, który przednie łapy trzyma na książce, a w pysku ma płonącą pochodnię. Obok jest glob ziemski z krzyżykiem, a nad nim napis VERITAS – PRAWDA. Na ścianie południowej umieszczono zegar słoneczny, a na prezbiterium dwie kamienne tablice mówiące o tym, że jest to miejsce sławne z powodu obrazu Matki Bożej i cudów dokonanych od 1418 roku. Druga mówi o postawieniu kamienia węgielnego pod budowę kościoła w dniu 16 września 1684 r. i zapewnia o błogosławieństwie Chrystusa dla wszystkich modlących się w tej świątyni.
W kościele są trzy ołtarze przednie: ołtarz główny oraz ołtarz św. Józefa i św. Wincentego Fereriusza. W ołtarzu głównym znajdują się figury świętych dominikańskich: św. Dominika, św. Katarzyn Sieneńskiej, św. Róży z Limy, św. Jacka oraz św. Tomasza z Akwinu. Na szczycie znajduje się obraz ukoronowania w niebie NMP, niżej obraz przedstawiający wniebowzięcie NMP, a obok dwa anioły. W centralnym miejscu ołtarza głównego jest obraz Matki Bożej Borkowskiej. Obraz jest zasłonięty płótnem przedstawiającym Matkę Bożą Różańcową. Jest to obraz tego samego typu co Matka Boska Częstochowska lub Lwowska. Na jego odwrocie jest tarcza ze znakiem, jaki od najdawniejszych czasów występował u Litwinów, Białorusinów i Bożogrobowców. W listwach przy obrazie zaś schowki zawierające relikwie świętych, m.in. relikwie św. Barbary oraz św. Andrzeja Apostoła. Nad obrazem znajduje się gołębica a nad nią Bóg Ojciec.
Pozostałe cztery ołtarze są w stylu barokowym. Ołtarz św. krzyża łączy się z kultem przeniesionym tu z dawnego kościoła na szczycie. Obraz przedstawia Ukrzyżowanego z Marią Magdaleną u stóp. Miejsce to od dawna uchodzi za cudowne. W ołtarzu św. Jacka Odrowąża jest obraz tego świętego przedstawionego z puszką i figurką MB w rękach. W ołtarzu św. Dominika – święty, który w rękach trzyma lilię i książkę, u jego stóp jest pies z pochodnią w pysku zapalający świat z krzyżykiem. Ołtarz Serca Pana Jezusa został wykonany z elementów poprzednich ołtarzy. Główne miejsce zajmuje tu obraz przedstawiający Serce Jezusa.
Ambona została przeniesiona ze starego kościoła, była o niej mowa już w 1688 roku. Organy są dwunastogłosowe. Pod kościołem były też krypty. Jednak rząd austriacki zakazał grzebania tam zmarłych. Zmarli zostali przeniesieni na cmentarzyk obok kaplicy św. Anny w 1892 r.
Przy kościele jest też Kaplica Ukrzyżowanego, która do ok. 1970 roku pełniła rolę ołtarza polowego. To przy nim odbywała się uroczystość odpustowa czyli Msza Święta z tzw. Pogrzebem Matki Bożej Zaśniętej.
Klasztor wybudowany został zwyczajem włoskim z oknami od strony północnej. Jest w nim zabytkowy refektarz, kropielnica i obrazy. Na zboczach klasztornego wzgórza są też dróżki pasyjno-różańcowe. Po jednej stronie każdej kapliczki jest tajemnica różańcowa, a po drugiej stacja drogi krzyżowej.
Cudowne źródełko
W odległości około 100 m od świątyni znajduje się źródełko – to miejsce, w którym rozpoczął się kult Najświętszej Maryi Panny. Przychodzili tu wierni, którzy modlili się i doznawali wielu łask. Według legendy, pod koniec XIII lub na początku XIV w. miała tu pojawić się Matka Boża lub jej obraz, dla którego budowano kapliczki aż w końcu wybudowano dla niego kaplicę. W 1897 r. postawiono tu kamienną grotę z figurą Matki Bożej z Lourdes.
Kaplica św. Anny z Obrzędem Pogrzebu Matki Bożej Zaśniętej
Sanktuarium w Borku Starym powstało na ziemi ruskiej. Było więc pod wpływem Kościoła Wschodniego, dla którego znamienny jest kult św. Anny. Prawdopodobnie istniał więc także w Borku Starym. Możliwe, że była tu także wcześniejsza kaplica św. Anny. Obecna powstała po wybudowaniu kościoła i klasztoru. Było to w 1779 roku. W czasie prac modernizacyjnych znaleziono, pochodzący z tamtego okresu, gwóźdź kowalski o długości 30 cm. Kaplicę zbudowano w tym miejscu ze względu na obchód pogrzebu Matki Bożej – kaplica pełni rolę grobowca dla Zaśniętej. W środku jest obraz, na którym Maryja przedstawiona jest jako dziewczynka ze swoimi rodzicami. Na ołtarzu znajduje się krzyżyk-relikwiarz. Za kaplicą jest cmentarzyk zakonny.
O. Markiewicz pisał, że „Ojciec Święty Pius IX osobnem brewem z r. 1875 nadał odpust zupełny na przeciąg 10 lat wszystkim tym, którzy w uroczystość św. Anny, od I nieszporów począwszy, po spowiedzi i Komunii świętej pomodlą się w tejże kaplicy na intencję Ojca Świętego.” (O. M. Bełch OP „Sanktuarium Maryjne w Borku Starym”).
Pierwsze wzmianki o Obrzędzie Pogrzebu Matki Bożej Zaśniętej pochodzą z lat 1679-1729. Dominikanie przejęli ten obrzęd od Franciszkanów, ci zaś przywieźli go z Ziemi Świętej. Uroczystość ta odbywa się w wigilię Wniebowzięcia NMP. Głównym jej punktem jest przenoszenie w procesji figury Matki Bożej Zaśniętej z kościoła do kaplicy św. Anny. Figurę przedstawiającą Zaśnięcie Bożej Rodzicielki niosą dziewczęta ubrane w białe suknie. Potem procesja wraca do kościoła.
Kaplica Matki Bożej Bolesnej z Dzwonkiem Loretańskim
Kaplica Matki Bożej Bolesnej znajduje się na szczycie wzgórza, gdzie dawniej stało sanktuarium. Została zbudowana w 1896 roku. To tutaj odbyły się uroczystości 550-lecia sanktuarium w 1886 roku. W tej kaplicy jest Dzwonek Loretański, czyli łaska szybkiego skonania za przyczyną Maryi. Wiele osób zaświadcza o skuteczności tej praktyki. Mszę w tej kaplicy odprawia się tylko we wrześniu, na wspomnienie Matki Bożej Bolesnej. To w tej kaplicy miał się kazać pochować rycerz Imbram z żoną.
Duszpasterstwo motocyklistów
Od października 2022 r., w Borku Starym, motocykliści mają swoje duszpasterstwo. Pierwsze Różańcowe Spotkanie Motocyklistów odbyło się w dniu 8 października 2022 r. i zgromadziło ponad 150 maszyn. W Niedzielę Miłosierdzia, w dniu 16 kwietnia 2023 r., zorganizowano w Borku Starym Rozpoczęcie Sezonu Motocyklowego. Wtedy przybyło już 623 maszyny. Po mszy świętej odbyło się poświęcenie motocykli. Potem miała miejsce uroczysta procesja motocyklowa. Na rozpoczęcie sezonu motocyklowego w dniu 14 kwietnia 2024 r. przybyło już 1200 maszyn.
JN