Walory krajobrazowe

MALOWNICZE KRAINY GEOGRAFICZNE

Malownicze widoki, od Płaskowyżu Kolbuszowskiego po Pogórze Karpackie, nieskażone środowisko naturalne (ponad jedną trzecią ogólnej powierzchni powiatu stanowią obszary prawnie chronione, w tym tereny zaliczone do programu NATURA 2000), a także mikroklimat Sokołowszczyzny, Lubeni i okolic Hyżnego, gdzie przed wojną działało uzdrowisko zachęcają do odwiedzenia tych stron. Obfitość lasów, malownicze przełomy rzek i starorzeczy, ciekawe zabytki oraz kultywowane po dzień dzisiejszy zwyczaje ludowe to kolejne atuty powiatu

Urokliwy krajobraz tej części Podkarpacia wzbudza zainteresowanie turystyczne krajoznawców i miłośników przyrody, ludzi szukających spokoju i ciszy. Jest to teren doskonały na weekendowy wypoczynek, do niedzielnych wycieczek i spacerów.

Powiat rzeszowski leży w obrębie dwu dużych makroregionów nazywanych powszechnie krainami geograficznymi. Są to, położona w części północnej Kotlina Sandomierska zwana przez J. Kondrackiego Północnym Podkarpaciem oraz Pogórze Środkowobeskidzkie w części południowej.

Granicę między nimi tworzy biegnąca równoleżnikowo Pradolina Podkarpacka. Stąd aż po Przemyśl ciągnie się łukiem falisty pas wzniesień o wysokości 240 – 300 m n.p.m. zwany Podgórzem Rzeszowskim (wg Kondrackiego).

UROZMAICONA RZEŹBA TERENU

Pod względem budowy geologicznej powiat jest wyraźnie zróżnicowany. Kotlina Sandomierska wytworzyła się w okresie trzeciorzędu jako zapadlisko wypełnione głównie utworami mioceńskimi. Znajdująca się w granicach powiatu część Pogórza zbudowana jest z warstw fliszowych, złożonych ze skał osadowych – naprzemianlegle ułożonych warstw piaskowców i łupków ilastych.

Północna część powiatu leży prawie w całości na obszarze Płaskowyżu Kolbuszowskiego – jednego z największych mezoregionów Kotliny Sandomierskiej. Jego powierzchnia wznosi się od 220 do 269 m n.p.m., a deniwelacje sięgają 80 m. Płaskowyż ten posiada charakter lekko pofalowanej wysoczyzny z kulminacjami 229 m n.p.m. w okolicach Głogowa Młp. i 246 m n.p.m. w okolicach Sokołowa Młp. i Bratkowic.

O wiele bardziej urozmaicona pod względem morfologicznym i wyżej położona nad poziomem morza jest południowa część powiatu, leżąca w makroregionie Pogórza Środkowobeskidzkiego. Makroregion ten obejmuje szereg mezoregionów, z których trzy znajdują się w powiecie rzeszowskim: Pogórze Strzyżowskie (w części północno – wschodniej), Pogórze Dynowskie (w części środkowej) i Pogórze Przemyskie, którego zachodni kraniec leży na prawym brzegu Sanu, na terenie Gminy Dynów. Są to wyrównane powierzchnie wyżynne o wysokościach 350 – 450 m n.p.m., rozcięte licznymi dolinami rzek i strumieni na szereg pasm i grup wzgórz, z kilkoma urokliwymi krajobrazowo punktami widokowymi na wzniesieniach Ostrej Góry (415 m n.p.m.), Winnicy koło Bartkówki (433 m n.p.m.), czy pasma Wilcze (506 m n.p.m.).

Powiat położony jest na pograniczu dwu stref klimatycznych ale zróżnicowanie warunków pomiędzy tymi strefami jest nieznaczne.

Zasadniczym elementem powiatu są użytki rolne i zbiorowiska roślinne z nimi związane. Stosunkowo duże są obszary leśne. Grunty leśne stanowią około 26% powierzchni powiatu. Największe kompleksy zachowały się w północnej części powiatu – w rejonie Bratkowic, Głogowa Młp. i Sokołowa Młp. Stanowią one pozostałość dawnej Puszczy Sandomierskiej. Nie brak lasów także w południowej części powiatu – w okolicach Zabratówki, Tyczyna, Hyżnego i pasma Wilcze.

Przedstawiony rys fizjograficzny powiatu rzeszowskiego potwierdza jego wyraźne zróżnicowanie krajobrazowe i podział na nizinną północ i wyżynne, „pogórzańskie” południe. Nałożona na te elementy przyrodnicze sieć osadnicza tworzy odmienną mozaikę zabudowy wsi i miasteczek wartą bliższego poznania.

EFEKTOWNE PRZEŁOMY RZEK

Przez środkową część powiatu przewija się krętą doliną rzeka Wisłok. Opuszczając Pogórze zmienia swój charakter na nizinny. Na obszarze Kotliny Sandomierskiej zmienia kilkakrotnie koryto, pozostawiając łachy i starorzecza. Na południu powiatu, przez Gminę Dynów, płynie rzeka San, tworząc urokliwe zakola. Rzeki te upodobali sobie zwłaszcza wędkarze oraz amatorzy spływów kajakowych. Ważniejszymi dopływami Wisłoka na obszarze powiatu rzeszowskiego są: Strug, Mogielnica, Lubcza, Czarna oraz Szlachcianka zaś Sanu – Trzebośnica i Turek.

OSOBLIWI PRZEDSTAWICIELE FAUNY

Powiat rzeszowski jest miejscem występowania wielu rzadkich gatunków ptactwa, takich jak kwiczoł, puszczyk uralski, jarząbek, krogulec, myszołów, pustułka, pliszka górska i siwa, zimorodek, kruk, orlik krzykliwy. Są tu także ciekawe gatunki płazów: salamandra plamista, traszka karpacka, kumak górski, ropucha szara, rzekotka drzewna. Występują tu również gady: jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, padalec, żmija zygzakowata.

PRZYRODNICZE EWENEMENTY

Ciekawie przedstawia się skała magmowa w Kąkolówce, uznana za pomnik przyrody, zwana „Błędnym kamieniem”. Nazywana bywa również „Diablim kamieniem”. Swym kształtem przypomina koło o średnicy 5 m. Jest najprawdopodobniej pochodzenia wulkanicznego. Na terenie Kąkolówki, przy drodze Błażowa – Ujazdy,rośnie buk pospolity „Miłosz” o obwodzie 364 cm. Osobliwością przyrodniczą są również rzadkie gatunki roślin, jakie występują na terenie Dynowa i okolic (storczyki, lilia złotogłów i czosnek niedźwiedzi). W północno-zachodnich obrzeżach Głogowa Małopolskiego można zobaczyć pomnik przyrody „Czarny Staw” – zbiornik wodny w kompleksie leśnym dawnej Puszczy Sandomierskiej. Legenda mówi, że „Czarny Staw” nie ma dna.

OBSZARY CHRONIONE

Obszary powiatu rzeszowskiego objęto następującymi formami ochrony:

• Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego reprezentujący podgórski typ krajobrazu, chroniący zwarte kompleksy leśne, utworzony w 1991 r. Zajmuje powierzchnię 61 862 ha w gminach: Bircza, Dubiecko, Dynów, Fredropol, Krasiczyn, Krzywcza, Przemyśl oraz w Mieście Dynowie. Ochroną Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego objęto 4 628 ha powierzchni Miasta oraz Gminy Dynów.
• Przemysko – Dynowski Obszar Chronionego Krajobrazu o powierzchni 46 976 ha. W obrębie powiatu rzeszowskiego położony jest na terenie Gminy Dynów. Jego znaczną część zajmują lasy liściaste i mieszane o wysokim stopniu naturalności. Na terenie tym zaznacza się wyraźnie rusztowy układ dolin rzecznych i lesistych grzbietów górskich, charakterystycznych dla Karpat Wschodnich. Wyróżnia się także dolina Sanu – rzeki, która na tym odcinku tworzy liczne przełomy.
• Hyźnieńsko – Gwoźnicki Obszar Chronionego Krajobrazu będący częścią Pogórza Dynowskiego. Zajmuje powierzchnię 24 011 ha. Swoim zasięgiem obejmuje m.in. pięć gmin z terenu powiatu rzeszowskiego, tj. Tyczyn, Chmielnik, Błażową, Hyżne oraz Lubenię. Znajdują się tu rezerwaty: „Mójka” z lasem bukowo – jodłowym i stanowiskiem bobra europejskiego oraz „Wilcze” z kompleksem jedliny podgórskiej. Z rzadkich gatunków fauny można spotkać borsuka, kunę, salamandrę i puchacza.
• Mielecko – Głogowsko – Kolbuszowski Obszar Chronionego Krajobrazu zajmuje fragment Płaskowyżu Kolbuszowskiego o krajobrazie rolniczo – leśnym. Jego ogólna powierzchnia wynosi 50 099 ha. Na obszarze tym występuje duża różnorodność środowiska: od piaszczystych wydm poprzez bagna i torfowiska po wody powierzchniowe. Obszar ten został utworzony w celu ochrony rzadko spotykanych roślin oraz stanowisk lęgowych niektórych gatunków ornitofauny. Na jego terenie utworzono rezerwat „Zabłocie”. Występują tu chronione zwierzęta takie jak.: bóbr europejski, łoś, wilk, bocian czarny, puchacz, cietrzew, czapla biała, nietoperze. Z terenu powiatu rzeszowskiego, tą formą ochrony objęto Gminę Głogów Młp. i Gminę Świlcza.
• Sokołowsko – Wilczowolski Obszar Chronionego Krajobrazu o ogólnej powierzchni 24 240 ha. Spotyka się tu torfowiska wysokie, a nad potokami łęgi. Występują również szuwary oczeretowo – trzcinowe, mannowe oraz zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe. Na jego terenie rosną, jedyne w województwie, cisy w formie drzewiastej. Z gatunków chronionych zwierząt wymienić należy bociana czarnego, łosia i nietoperza. W obszar ten wpisuje się północna część powiatu rzeszowskiego, tj. Gmina Kamień, Sokołów Młp. i Głogów Młp.
• Brzóźniański Obszar Chronionego Krajobrazu o ogólnej powierzchni 11 735 ha. Dominują w nim lasy liściaste, grądowe i mieszane oraz „reliktowe” stanowiska lasów bukowo – jodłowych. Można zobaczyć tu m.in. fragment drzewostanu z dużym udziałem modrzewia polskiego oraz starodrzewu bukowego z wieloma gatunkami roślin górskich w runie, a także torfowiska z bogatą florą i fauną. Ta forma ochrony występuje na terenie Gminy Sokołów Młp.
• Strzyżowsko-Sędziszowski Obszar Chronionego Krajobrazu, który zajmuje powierzchnię 14 312 ha, a rozpościera się na terenie trzech powiatów. W jego obszarze leży Gmina Boguchwała. Jego charakterystyczną cechą jest obecność pokrywy lessowej w jego północnej części oraz strefy przejściowej do pokrywy z utworów fliszowych w południowej części.

REZERWATY PRZYRODY

Na terenie powiatu rzeszowskiego jest aktualnie cztery rezerwaty przyrody:

• Rezerwat faunistyczno – florystyczny „Mójka” o powierzchni 285,56 ha, który został utworzony w 1997 r. Położony jest na terenie wsi Kąkolówka i Futoma, w Gminie Błażowa. Obejmuje obszar lasów i śródleśnych łąk. Celem i przedmiotem ochrony jest las bukowo – jodłowy oraz siedliska bobrów. Bogactwo florystyczne wyraża się obecnością 340 gatunków roślin naczyniowych, w tym 24 chronionych. Oprócz bobra europejskiego można spotkać tu dzięcioła trójpalczastego, salamandrę plamistą, a także bociana czarnego.
• Rezerwat „Wilcze” położony pomiędzy Kąkolówką a Gwoźnicą o powierzchni 342,33 ha, utworzony w 1997 r. Swoim zasięgiem obejmuje duże obszary leśne. Można spotkać w nim jeden z najlepiej utrzymanych kompleksów jodły i buczyny karpackiej.
• Rezerwat „Bór” utworzony w 1996 r., położony na terenach Głogowa Małopolskiego i Trzebowniska. Zajmuje obszar 368,67 ha. Ochroną objęto tu najdalej na południe wysunięty fragment dawnej Puszczy Sandomierskiej, która ze względu na duże obszary starodrzewu w wieku od 90 do 120 lat jest cennym obiektem przyrodniczym. Występują tu liczne osobliwości florystyczne i rzadkie gatunki ptaków. Gniazduje tu m. in. bocian czarny. Na terenie rezerwatu znajdują się również miejsca martyrologii ludności polskiej i żydowskiej z okresu II Wojny Światowej.
• Rezerwat faunistyczny ”Zabłocie” obejmujący zespół stawów oraz otaczające je kompleksy leśne. Występują tu objęte ochroną płazy i gady, zagrożone wyginięciem ptaki, a także rośliny chronione. Położony jest na terenie gmin: Sędziszów Małopolski, Kolbuszowa i Głogów Małopolski. Zajmuje obszar 539,81 ha. Ochroną objęte są stanowiska lęgowe rzadkich gatunków ornitofauny oraz naturalne zbiorowiska roślinne dawnej Puszczy Sandomierskiej.

OBSZARY SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW

Północną i południową część powiatu rzeszowskiego zaliczono do Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków NATURA 2000. Są to następujące ostoje:

• „Pogórze Przemyskie” – zajmuje powierzchnię 65 366,3 ha. Z terenu powiatu rzeszowskiego w obszar ten włączone jest Miasto Dynów i Gmina Dynów.
• „Puszcza Sandomierska” o powierzchni 129 115,6 ha, na którą składają się również tereny powiatu rzeszowskiego, tj. Gminy Głogów Młp., Kamień, Sokołów Młp. i Świlczy.
• „Rzeka San” jest ostoją, której terytorium wynosi 1 374,8 ha. Ta forma ochrony występuje m. in. na terenie Gminy Dynów i Miasta Dynów.

TERENY O SZCZEGÓLNYCH WALORACH PRZYRODNICZYCH

W rejestrze użytków ekologicznych znalazły się:

• Tereny z Gminy Kamień o łącznej powierzchni 22,79 ha – podmokłe łąki i pastwiska leżące na terenie Puszczy Sandomierskiej,
• 1,79 ha z terenu Wólki Niedźwiedzkiej położone na Płaskowyżu Kolbuszowskim,
• Użytki „Trzciana Olszyny” zajmujące powierzchnię 30,50 ha, położone na terenie Gminy Świlcza, w miejscowościach: Bratkowice, Mrowla, Świlcza i Trzciana. Mają na celu ochronę siedlisk rzadkich zbiorowisk roślinnych oraz siedlisk zwierząt.

Czekaj z gminy Świlcza oraz Morgi położone na terenie gminy Kamień objęto ochroną przyrody jako tereny wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona stanowi 39,5% ogólnej powierzchni powiatu.