Jednym z odwiedzanych miejsc w powiecie rzeszowskim jest kaskada solna w Sołonce, która w 2010 r. została zagospodarowana pod potrzeby przybywających tu osób. Utworzono ją na bazie dawnej żupy solnej, będącej w 1341 r. częścią dóbr królewskich. Obok niej przebiegał niegdyś średniowieczny trakt handlowy zwany „traktem królewskim”. Źródło słonej wody w Sołonce to pozostałość okresu mioceńskiego, kiedy to rejony Podkarpacia pokryte były gorącym morzem (ok. 23 mln – 5 mln lat temu). Jod znajdujący się w solance ma właściwości lecznicze. W pobliżu przebiega pieszy szlak solankowy. Wypoczynkowi w tej okolicy sprzyjają zalesione wzgórza, duże kompleksy leśne, czyste powietrze, strumyki i potoki, skupiska interesującej roślinności oraz specyficzny mikroklimat.
Krótki zarys dziejów żupy solnej w Sołonce
Odkryta w 2001 roku żupa solna w Sołonce należy do najstarszych tego typu obiektów na Podkarpaciu. Niewykluczone, że solankę tę wykorzystywano już w czasach prasłowiańskich, a na pewno korzystano z niej w średniowieczu.
Po przejęciu przez Kazimierza Wielkiego, w roku 1341, tzw. Rusi Czerwonej, na terenach których leżała wówczas Lubenia i Sołonka, żupa stanowiła zapewne dobra królewskie w ramach tzw. żup niskich. Należały do nich żupy samborskie, przemyskie i sanockie. Ciekawostką jest, że w okolicach Sambora na Ukrainie położone są dwie miejscowości o identycznej nazwie: Sołonka Mała i Sołonka Wielka, w których też znajdowały się żupy solne.
Żupa solna w Sołonce ma głębokość około 26-30 metrów. Na całej głębokości wyłożona jest solidną, rzemieślniczo wykonaną, drewnianą cembrowiną. Wśród miejscowej ludności znana była tylko jako miejsce słonej wody, którą wykorzystywano do gotowania potraw. Udało się uratować niektóre elementy żupy, które znajdują się w Muzeum Regionalnym w Sołonce. Żupa została zniszczona najprawdopodobniej po 1772 roku, po pierwszym rozbiorze Polski. Niewykluczone, że zniszczenie mogło nastąpić podczas któregoś z najazdów tatarskich w XVI lub XVII wieku, albo też podczas ,,potopu” szwedzkiego w 1655 roku.
Wśród mieszkańców gminy Lubenia do dziś funkcjonują nazwiska związane z wydobywaniem soli. Należą do nich Podgórscy, Soleccy i Warzybokowie. Nazwisko Podgórski ma związek z funkcją pełnioną niegdyś przez specjalnego urzędnika królewskiego, który odpowiadał za wydobycie i sprzedaż soli. Na terenie Polski żupy solne nazywano „górami”, a więc zarządzający nimi byli określani mianem „podgórskiego”. Sołecki natomiast to ten, który bezpośrednio zajmował się wydobyciem lub inną czynnością związaną z solą. Warzybok „warzył” sól (sól z żupy solnej w Sołonce otrzymywano po odparowaniu solanki). Nie ma też wątpliwości co do nazwy wsi Sołonka.
Powyżej żupy solnej ciągnie się droga, do dziś określana przez najstarszych mieszkańców mianem „węgierskiej”. To pozostałość średniowiecznego traktu handlowego z Węgier w kierunku na Sandomierz. Szlak ten nazywany niegdyś traktem królewskim jest pozostałością jeszcze wcześniejszych szlaków bursztynowych z okresu rzymskiego ( IV-V wiek naszej ery). Świadczą o tym znaleziska w postaci rzymskich monet odnalezionych w Baryczce i Babicy.
Pieszy szlak solankowy
To szlak przeznaczony dla miłośników pieszych wędrówek. Liczy niespełna 4 km i można go przejść w spacerowym tempie w czasie około 2 godzin. Walorem tej trasy jest specyficzny mikroklimat, a także przyrodniczo i krajoznawczo-kulturowy charakter trasy wiodącej przez tereny tzw. Mezoregionu Pogórza Dynowsko-Strzyżowskiego z licznymi rozpadlinami, wąwozami i uroczyskami.
Można spotkać tu chronione gatunki roślin górskich, takich jak lilia złotogłów, podkolan biały (storczyk), barwinek pospolity, bluszcz pospolity. Jest też buczyna karpacka w formie podgórskiej. Początkowy odcinek szlaku nazywany jest przez miejscową ludność „Badunią” (wąwóz, jar).
Świat zwierzęcy reprezentują gatunki zasiedlające ten teren od tysięcy lat. Spotkać tu możemy jelenia europejskiego, dzika, lisa i sarnę, zająca szaraka, kunę leśną, borsuka. Jak informują tablice, w głębi lasu – także rysia, puchacza i dzięcioła syryjskiego, które są przedstawicielami ściśle chronionego gatunku pontyjskiego. Z ptaków występują: zimorodek, muchołówka białoszyja, kobczyk, żołna, jarząbek, dzięcioł trójpalczasty, drozd obrożny. Żyją tu też zwierzęta typowo górskie, np. salamandra plamista, kumak górski, traszka karpacka, żmija zygzakowata, rzekotka zielona. Można spotkać tu przedstawicieli aż 223 gatunków kręgowców.
Szlak prowadzi też częściowo dawnym traktem solnym, którym od czasów średniowiecza aż do połowy XVII wieku podążały kupieckie wozy z solą warzoną z miejscowej solanki.
Chłopski most
W Sołonce znajduje się także tzw. chłopski most, który został zbudowany przez kmiecia lubeńskiego Pawła Maternę. To jeden z kilku tego typu obiektów w Polsce – zabytek architektury ludowej będący przykładem inżynieryjnego talentu i umiejętności budowlanych. Most został zbudowany w II połowie XIX wieku z kamienia rzecznego, bez użycia zaprawy.
